De werken van kunstenaar Nieke Koek roepen spontane bewegingen op en maken je bewust van je lichaam. Ze zoekt de samenwerking met revalidatiecentra. ‘Het zou toch fantastisch zijn als mensen door artistieke interventies gemakkelijker, beter of sneller kunnen revalideren?’
In een gang van de poliklinieken van Amsterdam UMC, locatie AMC, kijkt een man in een rolstoel gebiologeerd naar een vitrine met een immens houten been dat in twintig plakken is gezaagd. Kunstenaar Nieke Koek, de maker van het werk, stapt op de man af. De man heeft een jaar geleden zijn been laten amputeren. Een letterlijk en figuurlijk pijnlijke beslissing en ervaring. ‘Maar nu gaat het prima.’ Hij heeft één tip voor Koek: het been moet wel bewegen. ‘Dan breng je er leven in en roept het meer emoties op.’
‘Been’, zoals het recente werk heet, kan inderdaad bewegen. Het is gebaseerd op automata, mechanisch speelgoed. Je draait aan een hendel en vervolgens gaat elke keer een ander onderdeeltje van het been omhoog of omlaag. Maar vanwege de zwaarte van het coniferenhout, geven de klappen een hels kabaal. Niet handig voor in een polikliniek. ‘Wellicht geven we nog een aangekondigde demonstratie.’
Ze is op een missie. Wil meer ruimte voor het bespreekbaar maken van de beleving van (mogelijke) lichamelijke mankementen. ‘Die zijn eigenlijk heel vanzelfsprekend. Als ik met een hamer op je duim sla, hoef je niets te ontkennen. Maar als je een klapvoet hebt, en er is iets bedacht waardoor je er prima mee kunt lopen, dan praat je er liever niet over. De maatschappij eist voornamelijk dat het goed met je gaat.’
Haar missie ontstond door haar werk Yellow uit 2012, dat momenteel op de revalidatiepoli van het AMC hangt. Het werk had nog niets met gezondheidszorg te maken. Ze maakte vijf hoofden die met hun mond elk een onderdeeltje van het woord Yellow uitspreken. Mensen imiteerden de hoofden om achter de betekenis van het werk te komen. Nieke: ‘Ik stond er naast en dacht: wow, fascinerend dat je mensen in beweging kunt brengen, zonder dat je dit tegen hen zegt.’
Nieke bedacht dat mensen eigenlijk altijd fysiek reageren op haar werk en volgde de master Cure van het Sandberg Instituut, met als onderzoeksvraag: hoe kan kunst invloed uitoefenen op lichaamsbeleving en zo beweging uitlokken? De reacties van mensen zonder beperkingen werden duidelijk. ‘Maar hoe kun je iemand helpen in beweging te komen die een probleem heeft met bewegen?’, vroeg Nieke zich af.
Ze benaderde hoogleraar revalidatiegeneeskunde Frans Nollet van Amsterdam UMC. Kunst die aanzet tot spontane, onbewuste bewegingen, zou kunnen helpen bij revalideren. Nieke documenteerde met enquêtes en observaties de reacties op Yellow en interviewde zestig revalidanten uitgebreid. Opvallend: de meesten zagen de gezichtsuitdrukkingen als pijnkreten. Veel gesprekken gingen over benen, wat leidde tot haar nieuwste werk. Het is lastig te zeggen of Yellow heeft bijgedragen aan de revalidatie. Ja, veel mensen liepen naar het werk. Maar op de poli zijn ze maar een korte tijd. Wel kreeg Nieke veel inzicht in de lichaamsbeleving van revalidanten. Hoorde veel persoonlijke verhalen over pijnbeleving en herstel, bespeurde een enorme mentale kracht om te willen verbeteren, maar merkte ook dat het moeilijk voor ze is in deze maatschappij om iets te hebben dat niet prima functioneert.
De projecten in Amsterdam UMC smaken naar meer. ‘Ik ben op zoek naar revalidatiecentra waar ik langere tijd kan werken. Waar ik kunst gebruik om gesprekken te voeren over de beleving van het onvolmaakte lichaam. Aan de hand van die gesprekken maak ik vervolgens een nieuw werk. Daarna bekijk ik samen met patiënten en professionals wanneer een werk impact heeft. Het zou toch fantastisch zijn als door artistieke interventies en kunstwerken mensen makkelijker, beter of sneller kunnen revalideren?’
Een werk kan van alles zijn. Een video-installatie, een houten been, een zangoptreden, een object in de lunchruimte dat reageert op je aanwezigheid, een print. Nieke luistert, voelt en proeft wat er speelt en werkt intuïtief.
‘Wat ik bij revalidatiecentra zou willen bekijken: kun je daar kunstinstallaties maken, die onbewust bijdragen aan lichaamsbeleving en herstel? Bijvoorbeeld in de kantine, waar juist ontspanning mag bestaan. Een werk dat vraagt om deelname, die er stiekem voor zorgt dat je de volgende keer net iets makkelijker je koffie kunt vasthouden. Of dat je ineens denkt: hé, mijn pen trilt niet meer als ik hem pak.’
Kunstenaars kunnen niet alleen verwonderen, ze kunnen bijdragen aan betere gezondheidszorg, daarvan is ze overtuigd. Ze hoopt dat ze op een dag alleen nog maar met haar platform Geneeskunst bezig is. ‘Dat ik meerdere kunstenaars ga aansturen, die met dezelfde experimentele vraag aan het werk kunnen bij een instelling. Zo kan er een klimaat ontstaan waarbij kustenaars dingen ontwikkelen waar een patiënt iets aan heeft. Dat is wel mijn grootste haalbare doel.’
Gerelateerde artikelen Revalidatie Magazine
Leer en Innovatie Team maakt revalidatiesector aantrekkelijker voor studenten
Terugblik op de brand bij Klimmendaal: ‘Ineens roken we een rare lucht’
Het ‘state of the (he)art’-revalidatieprogramma van Revant
Gerelateerde artikelen Nederlands Tijdschrift voor Revalidatiegeneeskunde
De Pronkhoek
De inzet van digitale zorgtechnologieën binnen de medisch specialistische revalidatie
